کاروان سرا چیست؟
کاروانسرا به محل استراحت و تامین غذای کاروان‌هایی که ساعت ها در حال پیاده‌روی بودند گفته می‌شود، علاوه بر این افراد می‌توانستند اسب‌هایشان را دراسطبل کاروانسرا جا بدهند و خودشان به راحتی استراحت کنند.
کاروانسرا از ترکیب کاروان به معنای (افرادی که گروهی سفر می‌کنند) و سرا به معنای (خانه یا مکان استراحت) تشکیل شده است.
واژه شناسی کاروانسرا
رباط: رباط منحصرا به ساختمان‌های کنار راه و به ویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق می‌شود.
خان یا خوان: به معنی خانه و کاروان خانه آمده است.
خان التجار: به معنای کاروانسرای بزرگ (خاصه با دکان‌های متعدد برای اجناس گوناگون) و (خان خرک) به معنای کاروانسرای کوچک ( احتمالا برای یک جنس یا اجناس مشابه) دیده شده است.
فندق: به معنای کاروانسرای معمولی است.
تیم و تیمچه: به معنای کاروانسراهای بزرگ و کوچک شهری آمده است.
تیمچه از مهم‌ترین بخش‌های بازار به شمار می‌رفته و نقش کاروانسرا را به عنوان بارانداز و محل خرید و فروش بار در بر داشته است.
تاریخچه کاروانسرا
کاروانسراسازی از قرن‌ها پیش در ایران رواج داشته، که البته ارائه سند دقیق باستان شناسی آن آسان نیست، اما شاید بتوان تاریخ تکوین آن را در زمان هخامنشیان دانست.
کارکرد کاروانسراها
- کاروانسرا دارای یک در بزرگ برای ورودی است.
- در دو طرف در ورودی ایوانچه‌هایی وجود دارد که در مواقعی که هوا گرم است می‌توان از آنها برای خواب و استراحت استفاده کرد.
- به جز ایوانی که از آن وارد حیاط می‌شوند در وسط سه ضلع دیگر یک و یا سه ایوان دیگر وجود دارد که اتاقی بزرگ در پشت آن، ویژه مسافران خاص است.
- در دو سوی این ایوان‌ها ایوانچه‌هایی وجود داردکه غالبا اتاقی در پس دارند و هر کس می‌تواند یکی از آنها را اختیار کند.
- استبل‌ها در پشت اتاق ها قرار دارند، در داخل استبل ها هم ایوانچه‌هایی در نظر گرفته شده بود برای اقامت مسافران و نوکران هم می‌توانستند در آنجا طبخ کنند.
- گاهی پنجره‌هایی از داخل ایوانچه‌ها به داخل استبل باز می‌شود وفرد می‌توانست از آنجا ببیند که اسبش را خوب پرستاری می‌کنند یا نه.
- اتاق‌ها بصورت خالی در اختیار مسافران قرار می‌گیرد و باید تمام وسایل‌ها از جمله فرش، وسایل آشپزی و… را با خود بیاورند.
- برای اقامت در ایوانچه‌ها یا اتاق‌ها مبلغی بابت کرایه از آنها نمی‌گیرند.
- گنجایش کاروانسراها محدود است.
- غنی و فقیر در کاروانسرا باهم برابر هستند و تفاوت در درجه و رتبه وجود ندارد.
- در مجاورت کاروانسرا چند چاه یا آب انبار وجود دارد.
- کاروانسراهایی که زیرزمین دارند از آنها برای گریز از گرمای تابستان استفاده می‌شود.
- کاروانسراها در شرایط ناامنی گاه جنبه دفاعی نیز داشته و برج و کنگره‌هایی برای تیراندای و یا سوراخ‌هایی برای ریختن مواد داغ بر روی مهاجم داشته‌اند.
از لحاظ محل قرارگیری کاروانسراها یا درون شهری هستند یا برون شهری
کاروانسرای درون شهری
در کاروانسراهای درون شهری بیشتر مبادلات کالاهای بازرگانی صورت می گیرد، اکنون از این کاروانسراها تحت عنوان سرا یاد می‌شود.
این کاروانسراها عمدتاً بارانداز و محل عرضه کالای کاروانیان بودند.
موقعیت آنها در بازار و پشت راسته اصلی و گاهی در کنار راسته فرعی آن و یا خارج از بازار بودند.
در این کاروانسراها معمولا فضای استراحت چهارپایان وجود نداشت.
کاروانسراها از نظر محل قرارگیری، اعتبارشان مشخص می شود که سراهای نزدیک به مسجد جامع و بازار از لحاظ اعتبار بسیار بالاتر از سراهای نزدیک ورودی شهر بودند .
از کاروانسراهای درون شهری می‌توان به کاروانسرای گنجعلیخان کرمان و کاروانسرای شاه، کاروانسرای انارفروشان و… اشاره کرد این دو کاروانسرا در اصفهان قرار دارند.
کاروانسراهای برون شهری
اما کاروانسراهای برون شهری جنبه توقفگاه و استراحتگاه دارند و نحوه قرارگیری آنها به گونه‌ای است که هر چند فرسنگ کاروانیان به آنها می رسند.
فضایی جهت استراحت کاروانیان و چهارپایان دارند که مدت ماندگاری مسافران می‌تواند به چندین روز برسد .
شب ها درب کاروانسرا را می‌بندند عده‌ای پاسبان مشغول نگهبانی هستند .
کاروانسراها در مواقع ناامنی جنبه دفاعی نیز پیدا می‌کنند به گونه‌ای که سوراخ هایی جهت ریختن سرب داغ از بالا بر روی مهاجمان در آنها ایجاد شده بود.
از کاروانسراهای برون شهری می‌توان به کاروانسرای مادرشاه یا مهمانسرای شاه عباسی، کاروانسرای چاه گنبد و…. اشاره کرد.
بنای کاروانسراها
معمولا کاروانسراها بناهای مستطیل شکل و ساده هستند، دارای چهار دیوار طویل، برج‌هایی در چهارگوشه که گاه در میان اضلاع طولانی‌تر است و در بیرون کاروانسرا نمای قلعه مانند می‌سازند اما کاروان سراهایی هستند که معماری متفاوتی دارند مثل کاروانسرای زین‌الدین در جاده کرمان _ یزد که بصورت مدور ساخته شده است.
فضاهای موجود در کاروانسرا
برجک
سردر ورودی
هشتی
حیاط
ایوانچه
حجره
اصطبل
اتاق کاروان سالار
انبار
انواع کاروانسراها
1) کاروانسرای شاهی: این پناهگاه‌ها کاملا در اختیار و انحصار شاهنشاه بوده‌اند.
2) کاروانسرای خصوصی: این کاروانسراها و عواید آنها به بخش خصوصی تعلق داشت.
3) کاروانسرهای خیریه و اوقاف: این کاروان‌ها را خیرین می‌ساختند و آنها را با کاروانسراهای وقف نباید اشتباه کرد. علاوه‌بر این که این بناها بر زیبایی شهر می‌افزودند، کمک فوق العاده‌ای هم به زائران محسوب می‌شدند. در این نوع ساختمان‌ها هیچ پولی از مسافران و زائران دریافت نمی‌شد و گاه هنگام ترک آن انعامی به دربان می‌دادند. دربان یا کاروان سرادار علوفه و وسایل دیگر زندگی و خوراکی را که مورد احتیاج مسافران بود به آنها می‌فروخت.
